Często w ramach wykonywanej przeze mnie pracy w ramach Platformy Antyprzemocowej ELLES POUR ELLES przychodzące na konsultacje Panie, na pytanie czy zgłosiły na policję przemoc domową często odpowiadają, iż nie zgłosiły ponieważ słyszały, że, gdy w rodzinie istnieje przemoc sąd opiekuńczy może podjąć decyzję o odebraniu dziecka/dzieci i umieszczeniu ich w placówce lub rodzinie zastępczej. Dlatego właśnie postanowiłam pochylić się na tym zagadnieniem, aby wyjaśnić, w jakich okolicznościach może dojść w Belgii do odebrania władzy rodzicielskiej lub/i umieszczenia dziecka np. w rodzinie zastępczej oraz jakie są inne, mniej inwazyjne środki ochrony dzieci.
Podstawowym aktem prawnym, który reguluje zakres praw dziecka jest konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych z dnia 20 listopada 1989 roku, którą ratyfikowało 197 państw, w tym oczywiście Belgia i Polska. Konwencja gwarantuje dziecku pewne prawa podstawowe a w tym prawo do ochrony przed przemocą fizyczną oraz psychiczną, do wychowania bez użycia przemocy, do nauki i szkoły a także prawo do wychowywania się w rodzinie, a gdy to jest niemożliwe to do zachowania przez dziecko prawa do kontaktów z rodzicami.
Aby zapewnić wykonalność praw przewidzianych w konwencji, każdy kraj posiada przepisy wewnętrzne, które pozwalają na właściwą egzekucję praw dzieci. W Belgii aktem regulującym te kwestie jest Ustawa z dnia 8 kwietnia 1965 o ochronie praw nieletnich. To właśnie ta ustawa definiuje, jakie postępowanie powinno być wdrożone w przypadku, gdy osoba nieletnia znajduje się w niebezpieczeństwie i gdy jej prawa nie są przestrzegane. Naturalnie oprócz ww ustawy są także inne akty, które szczegółowo regulują procedury ochrony nieletnich dzieci. Wymienię tutaj chociażby Dekret z dnia 4 marca 1991 o stworzeniu oraz funkcjonowaniu Services Aide a la Jeunesse oraz Dekret z 18 stycznia 2018 roku wprowadzający zasady ochrony i prewencji w odniesieniu do osób nieletnich i który tym samym reguluje działania: SAJ (Sevice Aide a la Jeunesse), SOS Enfant, SPJ (Service Protection de la Jeunesse) oraz Sądu opiekuńczego oraz określa zasady współpracy między poszczególnymi organami.
Nieletni w sytuacji zagrożenia
Dziecko jako ofiara przemocy
Jeżeli dziecko przebywa w rodzinie, w której istnieje przemoc zwłaszcza jeśli jest ona skierowana bezpośrednio na dziecko, gdy dochodzi do naruszenia do jego integralności fizycznej, gdy dziecko jest bite, torturowane (np. gaszenie papierosa nie ciele dziecka) to nie ulega wątpliwości, że dziecko musi jak najszybciej opuścić miejsce, w którym dzieje się krzywda, a sprawcy przemocy muszą zostać należycie ukarani. Nie należy w tym kontekście pominąć kwestii nieudzielenia pomocy przez rodzica, który nie stosował bezpośrednio przemocy. Przykładowo, matka, która nie podjęła właściwych działań mając pełną świadomość, że ojciec dziecka lub inna osoba (nowy partner matki) stosuje przemoc wobec dziecka także poniesie odpowiedzialność karną za współudział oraz/lub za nieudzielenie pomocy osobie w sytuacji zagrożenia. Pozbawienie władzy rodzicielskiej także najprawdopodobniej będzie orzeczone w odniesieniu do obojga opiekunów.
Dziecko a przemoc partnerska
Wróćmy jednak do kwestii władzy rodzicielskiej w sytuacji, gdy mamy do czynienia „jedynie” z przemocą partnerską. Czy w takiej sytuacji istnieje prawdopodobieństwo, że dziecko zostanie odebrane rodzicom? Zacznijmy od tego, że dziecko, które jest świadkiem regularnej przemocy między rodzicami także jest uznawane za pośrednią ofiarę przemocy. Zdarzenia, których jest świadkiem, mają tak destrukcyjny wpływ na psychikę dziecka, a konsekwencje przemocy są na tyle widoczne, iż najczęściej to szkoła zgłasza się do SAJ z prośbą o przyjrzenie się sytuacji dziecka. Współpraca z SAJ odbywa się na zasadach dobrowolności (nawet sam rodzic, który widzi, że dzieje się z dzieckiem coś niedobrego może się do nich zgłosić), natomiast jeśli SAJ widzi, że rodzice nie współpracującą a istnieje uzasadnione przypuszczenie, że dziecku dzieje się krzywda, chociażby w postaci bycia świadkiem i wzrastania w domu gdzie występuje przemoc do wówczas SAJ skieruje sprawę do Prokuratury, która następnie kieruje sprawę do Sądu dla nieletnich. Sąd wysłuchuje opiekunów oraz dziecka, jeśli jego wiek oraz rozwój emocjonalny na to pozwalają i wówczas podejmuje decyzje, które są wiążące.
Decyzje sądowe
Należy pamiętać, że celem wymiaru sprawiedliwości nie jest rozdzielanie dziecka od rodziny ale zapewnienie mu bezpieczeństwa-priorytetem będzie zawsze utrzymanie dziecka w rodzinie! Sąd może (i często to robi) uzależnić pozostanie dziecka (najczęściej przy mamie) jeśli ta podejmie kroki w celu opuszczenia przemocowego partnera. Chodzi o to, aby rodzice nie mieszkali razem i aby zredukować do minimum ilość zachowań przemocowych, których dziecko jest świadkiem. Jeżeli w wyznaczonym terminie matka nie dostosuje się do warunków stawianych przez sąd to wówczas nie można wykluczyć iż dziecko trafi np. do rodziny zastępczej, lub jeśli dziecko już zostało odebrane bo sąd ocenił, iż niebezpieczeństwo związane z pozostaniem dziecka w rodzinie jest zbyt wysokie, to może przedłużyć pobyt dziecka w rodzinie zastępczej lub innej placówce. Podobnie ma się sytuacja, gdy rodzice są ciężko uzależnieni od alkoholu lub innych środków psychoaktywnych i nie są w stanie właściwie sprawować opieki nad nieletnim dzieckiem-zaniedbanie też jest formą przemocy. Wówczas powrót dziecka do rodziny pochodzenia może być uzależniony od podjęcia terapii odwykowej, korzystania z opieki psychiatrycznej oraz psychologicznej itp. Sąd będzie regularnie otrzymywał raporty SPJ, aby na bieżąco reagować na rozwój sytuacji w danej rodzinie i będzie podejmował lub modyfikował wcześniejsze tymczasowe decyzje. Konwencja ONZ gwarantuje każdemu dziecko, które objęte jest postępowaniem sądowym obowiązkową asystę wyspecjalizowanego adwokata, który będzie na bieżąco informował o etapach procedury oraz decyzjach podjętych przez sąd a przede wszystkim będzie bronił interesów nieletniego. Rodzice/rodzic może wziąć swojego adwokata, choć nie jest to obowiązkowe i rodzice mogą sami reprezentować się przed Sądem opiekuńczym.
Odebranie władzy rodzicielskiej
Innym środkiem, poza nadzorem instytucjonalnym lub tymczasowym umieszczeniem dziecka w ośrodku lub rodzinie zastępczej, który może być także wnioskowany przez prokuratora lub przez adwokata nieletniego jest utrata władzy rodzicielskiej przez jednego lub przez obojga rodziców, do czego dochodzi w przypadku znęcania się lub poważnego zaniedbania. Ta decyzja jest fakultatywna -sędzia ocenia czy utrata władzy rodzicielskiej powinna dotyczyć jednego z rodziców czy obojga.Rodzic traci prawa do dziecka, ale to nie oznacza, że już nigdy go nie zobaczy; to zależy od dobra i uzasadnionego interesu dziecka czy kontakty zostaną zachowane. Rodzic, który utraci władzę rodzicielską nie będzie już mógł podejmować decyzji dotyczących dziecka w sprawach szkolnych, podpisywać dokumentów administracyjnych, decydować o sprawach medycznych, itp.Na miejsce rodziców zostanie wyznaczony pro-tutor, lub rodzic, który nie utracił władzy rodzicielskiej może pełnić tę funkcję, jeśli nie stoi to w sprzeczności z interesem dziecka. Opiekunem prawnym może zostać wyznaczony również ktoś z rodziny, na przykład babcia, dziadek, ciotka itp. Utrata władzy rodzicielskij to nie jest ostateczna decyzja wydana raz na zawsze; po upływie roku można się ponownie zwrócić się do Sądu (na wniosek rodzica, prokuratora lub innej osoby mającej opiekę nad dzieckiem) o zmianę decyzji dotyczącej władzy rodzicielskiej.
Jaki stąd wniosek?
Jeżeli osoba doświadcza przemocy ze strony partnera, a w domu są nieletnie dzieci to powinna ona jak najszybciej zgłosić istnienie przemocy na policję oraz jednocześnie podjąć kroki zmierzające do zmiany miejsca zamieszkania, w celu odsepqrowania siebie oraz dzieci od przemocowego partnera. Nie podjęcie działań może mieć negatywne skutki prawne także dla matki dziecka, która jest ofiarą przemocy partnerskiej, ponieważ nie została zapewniona dzieciom także przez nią właściwa ochrona. Należy pamiętać, że przemoc wobec nieletniego (nawet pośrednią) może zgłosić: szkoła, sąsiad, inny członek rodziny, lekarz, psycholog itd. Wówczas rodzice staną się przedmiotem dochodzenia- w pierwszym momencie może to być SAJ a na dalszym etapie Prokuratura i Sąd. To, że w rodzinie dochodziło do zjawiska przemocy partnerskiej nie oznacza automatycznego umieszczenia dzieci w placówce lub rodzinie zastępczej ani nie musi to być związane z utratą władzy rodzicielskiej. Zawsze pierwszym wyborem sądu będzie pozostawienie dziecka przy biologicznym rodzicu, jeżeli nie jest to sprzeczne z interesem nieletniego. Sąd przy podejmowaniu decyzji weźmie zawsze pod uwagę fakt, czy matka podjęła niezbędne działania mające na celu ochronę dziecka.
Pamiętaj: Jeśli matka jest ofiarą przemocy to dziecko też nią jest!
